صنعت پتروشیمی
صنعتی که ما از آن تحت عنوان پتروشیمی نام می بریم، از دو واژه پترو + شیمی تشکیل شده است. پترو واژه یونانی به معنای نفت است و اما واژه شیمی؟؟ حتما در داستانها با شخصیتی به نام کیمیاگر آشنا شده اید. کیمیاگرها سعی می کردند از فلزات کم ارزشی مانند آهن، فلزی با ارزش به نام کیمیا بسازند. کیما همان فلزی است که امروزه به آن طلا گفته می شود، به عبارت دیگر، کیمیا گران می خواستند با انجام اعمالی روی آهن ،کاری کنند که این فلز ، خاصیت و ماهیت اولیه خود را از دست بدهد و به فلز دیگری به نام طلا با خاصیت و ماهیت دیگری تبدیل شود. هر چند که این فکر هرگز عملی نشد. با این حال، پایه گذار علم جدیدی به نام شیمی شد. میتوان گفت شیمی علمی است که به تبدیل مواد به یکدیگر می پردازد. قبل از به وجود آمدن صنعت پتروشیمی، انسان مواد شیمیایی مورد نیاز خود را از منابعی مانند چوب، زغال یا محصولات کشاورزی به دست می آورد. چون نفت به میزان قابل توجهی در جهان وجود دارد، بشر به فکر کشف روشهای جدید برای بهره برداری از منابع نفتی افتاد تا اینکه در سال ۱۹۲۰ نخستین صنعت پتروشیمی در آمریکا پا به عرصه ی وجود گذاشت. در آن زمان آمریکاییها اصطلاح”پتروکیمیکالز”را برای این صنعت انتخاب کردند و برای اولین بار توانستند از نفت ، گلیکول معمولی و از الکل، ایزوپروپیل و استن تهیه و به بازار عرضه کنند. ارزانی مواد اولیه، ارزش زیاد فرآورده ها و نیاز فراوان و حیاتی به فرآورده های پتروشیمی، از مهمترین عوامل سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی محسوب می شود. به طوریکه رشد صنعت پتروشیمی علاوه بر آمریکا در بیشتر کشورهای توسعه یافته جهان هم دیده شده و در قاره اروپا ، آلمان در توسعه ی این صنایع بیش ازسایرین موفق شد. اما در میان کشورهای آسیایی ، ژاپن تنها کشوری بود که زودتر از بقیه و تقریبا همپای آمریکا و اروپا به فعالیت در این صنعت وارد شد. نخستین واحد پتروشیمی در این کشور در سال ۱۹۵۷م شروع به کار کرد، اما تنها در مدت یازده سال این تعداد به صد واحد رسید. هم اکنون امریکا، ژاپن و آلمان در تولید محصولات پتروشیمی در جهان ، رتبه های اول تا سوم را دارند.
پتروشیمی در ایران
اندیشه ی تشکیل نخستین پتروشیمی در ایران، در سال ۱۳۳۷ شمسی شکل گرفت. در آن هنگام وزارت صنایع مامور شد تا اولین واحد پتروشیمی کشور را که وظیفه اش تولید کود شیمیایی بود، تاسیس کند به این ترتیب نخستین کارخانه پتروشیمی ایرانی در سال ۱۲۴۲ شمسی با نام “بنگاه کود شیمیایی شیراز” در منطقه مرودشت استان فارس احداث شد. بنگاه کود شیمیایی شیراز که هم اکنون مجتمع پتروشیمی شیراز نام دارد، می توان مادر صنایع پتروشیمی در ایران دانست، زیرا هم اولین کارخانه در ایران بود و هم زمینه را برای تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران فراهم کرد. دهه ۱۳۴۰ شمسی به نام “دهه طلایی صنعت پتروشیمی در ایران ” شناخته شد زیرا در آن زمان پنج واحد پتروشیمی دیگر در کشور احداث شد، “پتروشیمی خارک” “پتروشیمی آبادان” “پتروشیمی اهواز” “پتروشیمی فارابی” “پتروشیمی بندر امام”.
به طور کلی ،صنایع پتروشیمی را می توان به پنج بخش تقسیم کرد:
١) واحدهای بالا دست
تهیه مواد اولیه نفتا ، پروپان ، متان… .به عنوان خوراک واحد های بنیادی برای تهیه مواد پایه مانند اتیلن، پروپیلن، بنزن و تولوئن از اهم وظایف واحدهای بالادست محسوب می شود. در این واحدها هیدروکربنهای سبک خطی- حلقوی اشباع یا غیر اشباع موجود در نفت خام و یا گاز طبیعی جدا می شوند. این واحدها مانند پالایشگاهها ،کارخانجات تفکیک گاز از نفت خام وکارخانجات جدا سازی مایعات سبک نفتی از گازهای طبیعی، ممکن است در مجاورت یا دور از سایر واحدهای پتروشیمی ساخته شوند.
٢) واحدهای بنیادی
واحد های بنیادی مانند کلراکینگ ، آروماتیک ،کلر آلکالی و تولی گوگرد ، واحد هایی هستند که در آن ها مواد اولیه به مواد پایه مانند متان ، گاز سنتز ، الفین ها ، دی الفین ها و … تبدیل می شوند . این واحد ها اولین واحد هایی هستند که در صنایع پتروشیمی دیده می شوند و بر حسب این که مجتمع های پتروشیمی تا چه حد پیچیده و محصولات آن ها تا چه حد متنوع باشد ، ممکن است که یک یا چند واحد بنیادی در یک مجتمع وجود داشته باشد .
٣) واحد های واسطه ای
این واحد ها بر حسب ضرورت بین واحد های بنیادی و نهایی قرار می گیرند و با توجه به محصولات نهایی ، ممکن است یک یا چند واحد واسطه ای در یک خط تولید در نظر گرفته شوند . به عنوان نمونه ، برای تهیه ی استوفنون ( حلاّل ، مواد اولیه برای صنایع عطر ، دارو و رنگ سازی ) فقط نیاز به یک واحد واسطه ای برای تهیه ی اتیل بنزن از اتیلن است .در صورتی که برای تهیه ی p.v.c. ( پی . وی . سی ) نوعی پلاستیک از اتیلن ، نیاز به دو واحد واسطه ای ، یکی برای ساختن دی کلر و اتیلن و دیگری تهیه ی کلروروینیل از آن است .
۴) واحد های نهایی
تهیه ی محصولات قابل عرضه به بازار ، بر عهده ی این واحد ها است . این محصولات به طور مستقیم توسط عامه مردم مورد استفاده قرار نمی گیرند و بعضی از آن ها اسامی پیچیده دارند ، اما بسیاری از محصولاتی که به طور روزمره با آن در ارتباط هستیم ، از همین محصولات نهایی ساخته می شوند . به عنوان مثال ، واحد تولید پلی بوتادین که در تهیه ی انواع لاستیک مصنوعی مورد استفاده قرار می گیرد ، از واحد های نهایی صنعت پتروشیمی محسوب می شود .
۵) واحد های پایین دست
تبدیل فراورده های نهایی به محصولات کالایی و مصرفی که عامه مردم در تماس مستقیم با آن ها هستند ، به عهده این واحد هاست . کارخانجات تولید وسایل ورزشی ، اسباب بازی ها ، انواع لباس ها و … از چنین واحد هایی محسوب می شوند . این واحد ها گاهی در کنار صنایع پتروشیمی یا ممکن است دور از این واحد ها ساخته شوند .
محصولات نهایی پتروشیمی به عنوان خوراک این واحد ها عمل می کنند ، که خود علاوه بر رشد صنایع داخلی ، می تواند باعث اشتغال زایی عظیمی در کشور شود .
